محسن بکاییان کارشناس منابع آب
دشت نیشابور، این نگین سرسبز خراسان رضوی، سال‌هاست زیر فشار بی‌رحمانه برداشت‌های بی‌رویه آب قرار گرفته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند کیفیت منابع آب افت کرده، سطح آب‌های زیرزمینی کاهش یافته و پدیده خطرناک فرونشست زمین، این دشت را در آستانه یک مرگ سرزمینی قرار داده است.
اما پرسش کلیدی اینجاست: آیا هنوز فرصتی برای نجات وجود دارد؟ آیا می‌توان با یک معجزه مدیریت‌شده، این دشت را از بحران بیرون کشید؟
بحران آب در یک نگاه
براساس پژوهش‌ها و مطالعات میدانی، دشت نیشابور در میان بحرانی‌ترین دشت‌های ایران از نظر کسری منابع آب و فرونشست زمین قرار دارد. نرخ فرونشست در برخی مناطق تا ۸۶ میلی‌متر در سال گزارش شده است؛ رقمی بیش از ۲۰ برابر میانگین جهانی. در نقاطی حتی افت ۱۴۰ میلی‌متری نیز ثبت شده است.
از سوی دیگر، بیش از ۸۰ درصد منابع تجدیدپذیر آب مصرف می‌شود؛ در حالی که اصول پایداری حکم می‌کند این نسبت از ۷۰ درصد فراتر نرود.
افت کیفیت منابع آب
آزمایش‌های کیفی منابع آبی نشان می‌دهد کیفیت آب نیز به شدت افت کرده است. در دهه اخیر، هدایت الکتریکی به‌طور متوسط از ۳۶۰۰ به ۳۸۰۰ میکروزیمنس بر سانتی‌متر افزایش یافته است؛ نشانه‌ای از شوری بیشتر و کیفیت پایین‌تر.
مطالعات دانشگاه فردوسی مشهد به عنوان دانشگاه قطب شرق کشور تأکید می‌کند که با ادامه روند فعلی، کسری منابع آبی در استان خشک و نیمه‌خشک خراسان رضوی بسیار جدی خواهد بود.
مدل‌های نوین و واقعیت‌های میدانی
خوشبختانه توسعه مدل‌های پیشرفته کامپیوتری به ارائه راهکارهای عملی برای تخصیص بهینه منابع کمک کرده است. خروجی این مدل‌ها همراه با داده‌های میدانی نشان می‌دهد: دشت نیشابور سالانه حدود ۱۴۲ میلیون مترمکعب کاهش آب زیرزمینی دارد و برای رسیدن به تعادل (بیلان صفر)، نیاز به کاهش ۱۹ درصدی در مصرف آب است.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد در صورت اصلاح شبکه بازاریابی و تغییر سیاست‌های قیمتی، کشاورزان هم با کاهش مصرف و هم با افزایش درآمد روبه‌رو خواهند شد.
کلاف پیچیده مدیریت منابع آب؛ نقش‌ها و وظایف
نجات دشت نیشابور نیازمند هم‌افزایی مردم، دستگاه‌های اجرایی، نهادهای نظارتی و سیاست‌گذاران است. در این مسیر هر گروه وظایف مشخصی بر عهده دارد:
۱. وظایف مردم و جامعه محلی
اصلاح الگوهای کشت و حرکت از محصولات آب‌بر به گونه‌هایی با بازدهی بالاتر مانند ذرت در شرایط مناسب.
پذیرش کاهش سطح زیرکشت و همراهی در طرح‌های مدیریت پایدار.
ارتقای آگاهی عمومی درباره تبعات بحران آب و ضرورت سازگاری با آن.
۲. وظایف دستگاه‌ها و ارگان‌های مرتبط
بهینه‌سازی شبکه بازاریابی محصولات کشاورزی برای رساندن سود واقعی به کشاورزان و ایجاد انگیزه کاهش مصرف.
اجرای پروژه‌های زیرساختی زیست‌محیطی مانند تصفیه‌خانه فاضلاب و بازچرخانی آب برای استفاده مجدد در صنعت و کشاورزی.
پایش و نظارت مستمر بر برداشت منابع آبی و ارتقای کیفیت آب‌ها.
۳. راهکارهای سازه‌ای و فنی
تصفیه و بازچرخش پساب برای کاهش فشار بر منابع زیرزمینی.
استفاده از تکنیک‌های نوین آبیاری مانند قطره‌ای هوشمند و مدل‌سازی WEAP برای تخصیص عادلانه آب.
احیای قنات‌ها و سیستم‌های سنتی مدیریت روستایی که در گذشته هوشمندانه منابع را تنظیم می‌کردند.
۴. راهکارهای غیرسازه‌ای
تعادل اقتصادی و محیط‌زیستی در سیاست‌گذاری‌ها از طریق تعرفه‌گذاری آب کشاورزی و اعطای مشوق‌های مالی به مصرف‌کنندگان کم‌مصرف.
تقویت حضور مردم در تصمیم‌گیری‌ها از طریق جلسات مشارکتی با کشاورزان.
اعمال قوانین بازدارنده برای جلوگیری از برداشت بی‌رویه؛ از جمله برخورد جدی با چاه‌های غیرمجاز و مصرف‌کنندگان پرمصرف.
دشت نیشابور؛ میان یأس و امید
این دشت امروز در آزمونی تاریخی قرار گرفته است. اگر با نگاهی بدبینانه بنگریم، منابع آبی آن محکوم به مرگ خواهند بود؛ اما اگر به توان جمعی مردمان این سرزمین امیدوار باشیم، می‌توانیم از بحران عبور کرده و ساختار منابع را با نگاهی آینده‌نگر بازسازی کنیم.
به اعتقاد نویسنده، فرآیند عبور از ناترازی‌ها و بحران روشن است: اصلاح الگوهای مصرف، اجرای پروژه‌های زیربنایی پایدار، استفاده از فناوری‌های نوین و همسویی سیاست‌گذاران با واقعیت‌های زیست‌محیطی.
تصمیم امروز، آینده فردا
اینک ما مانده‌ایم و دشت نیشابور؛ انتخابی سخت اما حیاتی. امروز باید درباره منابع آبی تدبیر کنیم، چرا که «فردا» تنها تمرین به تعویق انداختن تصمیم‌هاست. آینده این دشت نه در دست طبیعت، که در دست ماست.
لینک کوتاه :
http://www.khatooneshargh.ir/?p=14012
