فاطمه سادات رضوی
سحرگاهان پاییز، وقتی نسیم خنک دشت‌های نیشابور بوی خاک نم‌خورده را در خود دارد، زنان و مردان روستا با دستانی پینه‌بسته و دل‌هایی گرم از امید، راهی مزرعه‌های سرخ می‌شوند. میان رگه‌های بنفش گل‌های زعفران، زمین چنان می‌درخشد که گویی خونِ زندگی در رگ‌های خاک جاری است.
اینجا نیشابور است؛ سرزمین زعفران، جایی که رنگ سرخ گل‌ها با عطر صبح درهم می‌آمیزد و حاصل یک سال تلاش به کلاله‌های ظریف و گرانبهایی تبدیل می‌شود. برای مردم این دیار، زعفران تنها محصول اقتصادی نیست؛ بخشی از هویت، فرهنگ و خاطره جمعی آنان است.

این کار سخته ولی برکت داره
اما پشت این زیبایی، داستانی از رنج و استقامت نهفته است؛ از خشکسالی و هزینه‌های سنگین گرفته تا بازار بی‌ثبات و واسطه‌هایی که سود را می‌برند و رنج را می‌گذارند برای کشاورز.
محمدرضا قاسمی، زعفران‌کار از روستای «فضل»، با اشاره به کمبود بارش‌ها در سال جاری می‌گوید: «امسال بارندگی‌ها کم بود، ولی با قنات و صرفه‌جویی تونستیم زمین‌ها را سرپا نگه داریم. زعفرون برای ما فقط کار نیست، رسم زندگیه. از بچگی با مادرم می‌رفتیم گل‌چینی. حالا خودم با بچه‌هام همون کار رو می‌کنم.» اما او به چالش‌های اقتصادی این حرفه نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: «مشکل اصلی ما قیمت ناپایداره. از مزرعه تا بازار چندین واسطه هستن، سهم کشاورز همیشه کمترینه.»
در خانه‌های گِلی و حیاط‌های کوچک روستا، زنان مشغول پاک کردن کلاله‌ها هستند؛ صدای خنده و گفت‌وگو در میان عطر زعفران می‌پیچد.
زهرا موحدی، بانوی زعفران‌کار از روستای «میان‌جلگه»، می‌گوید: «ما بیشتر کار پاک‌کردن گل‌ها را انجام می‌دهیم. این کار سخته ولی برکت داره» او همچنین اضافه می‌کند: «دستمزد کارگر و قیمت کود بالا رفته. اگه حمایت نباشه، ادامه کار برای خیلی‌ها سخته.»

کم‌آبی، چالش همیشگی زعفران‌کاران نیشابور
علی‌اکبر رضایی، یکی دیگر از کشاورزان نیشابور، از کمبود منابع آبی گلایه دارد و می‌گوید: «نیشابور از نظر خاک و اقلیم خیلی خوبه، ولی آب کم داریم. من امسال آبیاری قطره‌ای رو امتحان کردم، جواب داد. اگه دولت کمک کنه، می‌تونیم با همین زمین‌های کم هم محصول خوب بگیریم.»

بازاریابی، کلید رشد زعفران نیشابور
نسل جوان‌تر نیز نگاه متفاوتی به این حرفه دارد.
حمید نادری، کشاورز و کارآفرین از نیشابور، می‌گوید: «وقتی خودمون زعفرون رو بسته‌بندی کنیم و مستقیم بفروشیم، سودش برمی‌گرده به کشاورز. باید یاد بگیریم بازاریابی هم مثل کاشت و برداشت مهمه. زعفرون ما لایق برند جهانیه.»

چالش‌ها و فرصت‌ها در تولید زعفران
با وجود این تلاش‌ها، زعفران نیشابور در مسیر خود با چالش‌های جدی مواجه است. سطح زیر کشت در این شهرستان حدود ۳۴۰۰ هکتار و متوسط برداشت پیش‌بینی‌شده حدود ۱۲٫۳ تن است، در حالی که استان خراسان رضوی بیش از ۹۶ هزار هکتار زعفران کشت می‌کند و بیش از ۷۵ درصد از تولید کل کشور را در اختیار دارد. با وجود این حجم تولید، متوسط عملکرد هر هکتار همچنان محدود و بین ۳ تا ۹ کیلوگرم متغیر است و کاهش عملکرد در برخی مناطق نتیجه خشکسالی، سرمازدگی و کم‌آبی بوده است.

سقوط ارزآوری و قاچاق زعفران
در سطح ملی، وضعیت اقتصادی زعفران نگران‌کننده است. علی شریعتی‌مقدم، رئیس صندوق توسعه صادرات زعفران، اعلام کرده که ارزش صادرات زعفران ایران طی هفت سال گذشته (۱۳۹۶ تا ۱۴۰۳) ۵۵ درصد کاهش یافته و حجم صادرات نیز ۴۶ درصد افت کرده است. بخش زیادی از زعفران کشور به افغانستان قاچاق می‌شود و بین ۹۰ تا ۱۰۰ تن زعفران ما هر سال به این شیوه خارج می‌شود. او تصریح می‌کند که اگر صادرات زعفران را به سه بخش تقسیم کنیم، دو بخش بزرگ‌تر قاچاق است، بخشی از طریق کارت‌های یک بار مصرف صادر می‌شود و بخش کوچک‌تر کمتر از ۳۳ درصد است که توسط شرکت‌هایی که با سختی ارز بازمی‌گردانند، صادر می‌شود.

وضعیت بازار و قیمت‌ها
بازار زعفران در سال ۱۴۰۴ نشانه‌های رونق نسبی دارد. قیمت هر کیلو زعفران سوپر نگین اتویی در نیشابور حدود ۱۳۴ میلیون تومان و زعفران سرگل قلمدار ممتاز حدود ۱۱۷ میلیون تومان اعلام شده است. با این حال، پیش‌بینی کاهش ۱۰ درصدی تولید در استان به دلیل شرایط اقلیمی و جوی، نشان می‌دهد که کشاورزان و سیاست‌گذاران باید در مدیریت منابع آب، بهره‌وری و شبکه بازاریابی دقت بیشتری داشته باشند.

پیش‌بینی کاهش ۱۰ درصدی تولید زعفران در خراسان رضوی
با توجه به شرایط اقلیمی و بحران آب، پیش‌بینی می‌شود که تولید زعفران در خراسان رضوی در سال آینده با کاهش ۱۰ درصدی مواجه شود. این امر می‌تواند فشار بیشتری بر کشاورزان وارد کند و نیاز به تدابیر حمایتی و بازنگری در شیوه‌های آبیاری و بهره‌وری را ضروری کند.

استاندار خراسان رضوی: خراسان باید پایگاه تصمیم‌گیری زعفران کشور باشد
غلامحسین مظفری، استاندار خراسان رضوی، در حاشیه افتتاح نمایشگاه جشنواره ملی زعفران در مشهد گفت: «این روزها روز ملی زعفران نزدیک است و با توجه به اینکه این محصول از کالاهای استراتژیک و مهم استان خراسان و البته کشور به شمار می‌رود، ضرورت دارد که به تمام فرایندهای آن از مطالعات اولیه کشت، برداشت و به‌ویژه بازار، توجه اساسی شود. در حال حاضر بخشی از اختیارات ملی به‌صورت عمومی واگذار می‌شود و بخشی نیز برای استان‌های خاص در نظر گرفته شده است. درخواست مشخص ما این است که مجموعه مسائل زعفران به خراسان واگذار شود تا بتوانیم تصمیم‌گیری‌های سریع‌تر، روشن‌تر و مؤثرتری برای فعالان این حوزه داشته باشیم.»

کلام آخر
زعفران برای نیشابور تنها یک محصول کشاورزی نیست؛ سرمایه‌ای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است که قرن‌ها با زندگی مردم این منطقه گره خورده است. پایداری کشت این «طلای سرخ» در گرو مدیریت منابع آب، ایجاد نظام بازاریابی شفاف و حمایت از تولیدکنندگان محلی است. اگر این مسیر با تدبیر ادامه یابد، مزرعه‌های سرخ نیشابور همچنان خواهند درخشید و عطر زعفران ایرانی تا سال‌ها در جهان خواهد پیچید.