خبرنگار: فاطمه سادات رضوی
اشاره: یک‌لحظه تصور کنید آب برای همیشه از زندگی حذف شود!
تصویری از آینده‌ای آخرالزمانی که در برخی فیلم‌های هالیوودی مانند تلماسه به تصویر کشیده می‌شود.
شاید این تصاویر اغراق شده باشد اما با ادامه روند فعلی این تصورات چندان دور از ذهن نخواهد بود. برای اینکه در سال‌های نه چندان دور دچار چنین معضل بزرگی نشویم و قادر به ادامه حیاتمان بر روی کره زمین باشیم باید چه کنیم؟
این موضوع فراتر از آن چیزی است که در قالب یک مقاله و یا گفتگوی چند ساعته با کارشناسان و مسئولان به جمع بندی برسیم.
دشت نیشابور سال‌هاست که به عنوان یکی از دشت‌های فوق‌بحرانی کشور مطرح شده است.
در این زمینه شنیدن نظرات مدیر امور منابع آب منطقه نیشابور و مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری نیشابور سیمایی از وضعیت فعلی این شهرستان را برایمان ترسیم می‌کند و چشم‌اندازی برای سیاست‌گذاری‌های آینده به ما می‌دهد.
سرعت بیابانی شدن خراسان رضوی نسبت به استان‌های دیگر خیلی بیشتر است
مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری با اشاره به نقش منفی برداشت بی‌رویه آب از دشت نیشابور می‌گوید: برداشت بی‌رویه آب تأثیر منفی زیادی بر منابع طبیعی، مراتع، جنگل‌ها و بیابان‌ها داشته و کمبود بارش‌ها و برداشت بی‌رویه آب باعث گسترش بیابان‌ها و ایجاد گسل‌های عمیق در زمین‌های کشاورزی و مرتعی شده و این نشان می‌دهد که برداشت بی‌رویه‌ای صورت می‌گیرد و سفره‌های آب زیرزمینی به‌شدت افت کرده‌اند همچنین، افزایش و گسترش بیابان‌ها به دلیل کمبود بارندگی و برداشت بی‌رویه باعث شده که سرعت بیابانی شدن در خراسان رضوی نسبت به استان‌های دیگر خیلی بیشتر باشد.
وی در ادامه گفت: اقداماتی برای مقابله با این بحران وجود دارد و بسیاری از دستگاه‌های دولتی در این زمینه نقش دارند اما بخشی که ما به طور مستقیم در آن نقش داریم آبخیزداری است هدف ما این است که بارندگی کمی که وجود دارد تبخیر نشود یا به‌صورت سیل جاری نشود و به زمین نفوذ کند. همچنین، ما در زمینه بیابان‌زدایی، افزایش فضای سبز با درخت‌کاری و افزایش جنگل‌ها فعالیت می‌کنیم این اقدامات کمک می‌کند که تبخیر کمتری داشته باشیم و بارندگی بیشتری جذب کنیم به عنوان مثال، در سال گذشته حدود ۵۰۰ هکتار بیابان‌زدایی انجام دادیم و حدود ۳۰۰ هکتار احیای مراتع با مشارکت مردم داشتیم و ما مدیریت حدود ۴۰۰ هزار هکتار از منابع طبیعی را بر عهده داریم.
هادی آزادروح مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری نیشابور راجع به مهم‌ترین سیاست اداره منابع طبیعی برای مدیریت منابع آبی نیشابور گفت: یکی از وظایف و اختیارات قانونی که در قانون به ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری داده شده موضوع آبخیزداری است و آبخیزداری یعنی مدیریت آب‌های روان جاری که از حوضه‌های آبخیز پس از بارندگی سرازیر می‌شود و ما با انجام عملیات آبخیزداری می‌توانیم به رفع و عبور از بحران آب کمک کنیم.
مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری نیشابور گفت: هر هکتار عملیات آبخیزداری می‌تواند ۵۰۰ مترمکعب آب تولید کند. این آب معمولاً به‌صورت سیل و سیلاب جاری می‌شود و خساراتی به تأسیسات، کشاورزی و شهرها وارد می‌کند. با انجام عملیات آبخیزداری، می‌توانیم این آب را کنترل کنیم و از بروز خسارات جلوگیری کنیم. همچنین می‌توانیم این آب را به سفره‌های آب زیرزمینی هدایت کنیم و به بحران آب کمک کنیم.
هادی آزادروح افزود: وظیفه آبخیزداری این است که در بالادست حوضه‌های آبخیز، جایی که روان آب‌ها پس از بارندگی یا برف شروع می‌شود، این آب‌ها را کنترل کند و از فرسایش خاک جلوگیری کند. اگر حمایت و اعتبارات مناسب وجود داشته باشد، با انجام عملیات آبخیزداری می‌توانیم در مدیریت آب و بحران کمبود آب نقش زیادی داشته باشیم.
به‌طورکلی، برداشت و استفاده از منابع آب تحت مدیریت وزارت نیرو است و در شهرستان‌ها، امور منابع آب این موضوع را مدیریت می‌کند. آن‌ها مجوزهایی برای چاه‌های عمیق، نیمه‌عمیق و قنوات دارند. مدیریت برداشت از منابع آب با امور منابع آب و وزارت نیرو است و منابع طبیعی نقشی در برداشت ندارد. پروژه‌های آبخیزداری هم پروژه‌های ذخیره آب نیستند. بند خاکی که ما می‌زنیم، کارکردش با سدی که وزارت نیرو می‌زند متفاوت است. هدف وزارت نیرو بهره‌برداری و ذخیره آب است، درحالی‌که هدف ما نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی است.
او می‌گوید: ما دو حوضه داریم منابع طبیعی و آبخیزداری و در آبخیزداری فقط کنترل روان آب در حوضه‌های آبخیز و نفوذ اینها به سفره‌های آب زیرزمینی و این آب وارد آب زیرزمینی می‌شود در پایین‌دست توسط قنات، چاه عمیق و چشمه از زمین خارج می‌شود یعنی ما کمک می‌کنیم به تولید آب برای امور کشاورزی و مصارف خانگی و صنعت و بهره‌برداری با امور منابع آب است و مصرف عموماً با جهاد کشاورزی، چون بخش زیادی از این آب در حوضه کشاورزی استفاده می‌شود.
آزادروح با اشاره به پروژه‌های موفق آبخیزداری گفت: پروژه‌های آبخیزداری که تا الان در نیشابور انجام شده، همگی موفق بوده و نقش زیادی در کنترل سیلاب داشته‌اند. به عنوان مثال، بند خاکی یا بند گابیونی و عملیات بیولوژیک در جاهایی که اجرا شده‌اند به گفته مردم خسارات سیل و سیلاب را خیلی کم کرده و آب‌دهی چاه‌ها و قنات‌ها را افزایش داده است به همین دلیل، روستاهای زیادی در حال حاضر برای اجرای این پروژه‌ها متقاضی هستند اما محدودیت‌های اعتباری وجود دارد اگر اعتبارات دولتی در این بخش بیشتر شود فرصت‌های زیادی برای کار وجود دارد، چون مردم متوجه شده‌اند که این پروژه‌ها تأثیر خوبی دارند.
وی در ادامه پیشنهاد می‌کند: ما می‌توانیم از فناوری‌های نوین در حفاظت برای اجرای پروژه‌هایمان استفاده کنیم ولی به طور مستقیم برای موضوع بحران آب به حوضه امور منابع آب و جهاد کشاورزی که نقش بهره‌بردار را دارند برمی‌گردد و زیاد به منابع طبیعی و آبخیزداری مربوط نمی‌شود و ما فناوری نوین را در عملیات بیابان‌زدایی و در عملیات آبخیزداری داریم اما نقش مستقیم ندارند و ما در بیابان‌زدایی می‌توانیم از دستگاه‌های جدید و از علم جدید استفاده کنیم که کیفیت کارمان بهتر شود اما آن چیزی که نقش خیلی مستقیم خواهد داشت مثلاً در جهاد کشاورزی با استفاده از فناوری‌های نوین می‌توانند راندمان مصرف آب را بالا ببرند یا در انتقال آب از منبع آب به محل استفاده، فناوری نوین باعث می‌شود که هدررفت و پرت آب کم شود.
آزادروح با اشاره به راهکار برای بهبود وضعیت آب در نیشابور گفت: اولین مورد در این موضوع حفاظت از عرصه‌های منابع طبیعی از جنگل‌ها و پوشش گیاهی است که با مشارکت مردم می‌توانیم این کار را انجام بدهیم و ابتدا باید وضعیت موجود را حفظ کنیم بعد از آن گسترش فضای سبز را داریم که همه اینها فقط با مشارکت مردم قابل انجام است که ما بتوانیم فضای سبز را گسترش بدهیم و بتوانیم درخت‌کاری و بیابان‌زدایی را بیشتر و بهتر انجام بدهیم.
وی در ادامه افزود: ما در امسال با مشارکت مردم توانسته‌ایم ۳۰۰ هکتار بیابان‌زدایی بدون یک ریال اعتبار دولتی داشته باشیم انجام دهیم من در حوضه حیطه کاری خودم می‌گویم که ما چندین حوضه آبخیز داریم که مطالعاتش انجام شده و اگر اعتبار مناسبی تزریق شود و ما بتوانیم پروژه آبخیزداری را اجرا کنیم باعث می‌شود که بهتر با بحران آب و با کمبود آن مقابله کنیم و حوضه‌های آبخیز را نجات بدهیم.
مدیر منابع طبیعی و آبخیزداری خاطرنشان کرد: وضعیت فعلی شاید وضعیت خیلی مناسبی نباشد و بارندگی کم داریم اما به دلیل تغییرات اقلیمی بارش‌ها به‌صورت رگباری در یک دوره زمانی کوتاه می‌آید و تبدیل به سیل می‌شود و به اراضی کشاورزی خسارت سیل وارد می‌شود و از طرفی بارندگی کم است و برداشت زیاد و سفره‌های آب زیرزمینی روزبه‌روز کمتر می‌شود و از طرف دیگر باوجود بارندگی کمی که هست علاوه بر اینکه کمکی به سفرهای آب زیرزمینی نفوذ نمی‌کند خسارت هم وارد می‌کند و با ۲ کار می‌توان در برابر این موضوع مقابله کرد که آن هم تقویت پوشش گیاهی و یکی پروژه‌های آبخیزداری که همه این پروژه‌ها موفق بوده‌اند.
چالش بحران کم‌آبی راهکار بیرونی و خارجی ندارد
یکی دیگر از سازمان‌های متولی و تأثیرگذار در این بخش امور منابع آب است که بر میزان و نحوه برداشت از منابع آبی نظارت دارد.
سعیدرضا خجسته پور مدیر امور منابع آب نیشابور می‌گوید: به عنوان یکی از وظایف و تکالیف قانونی مدیریت مطالعات منابع آب زیرزمینی به‌صورت مستمر بر اساس اطلاعات و آمار جمع‌آوری‌شده از منابع موثق و به‌کارگیری روش‌های استاندارد جهانی اقدام به تهیه بیلان منابع آب دشت‌های ۳۷ گانه استان می‌نماید که این اطلاعات در پرتابل شرکت آب منطقه خراسان رضوی محدوده‌های مطالعاتی از سال آبی ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ در اختیار و دسترس همگان قرار دارد.
مدیر امور منابع آب نیشابور افزود: اگر چه به دلیل عواملی نظیر رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، ارتقای سطح سلامت و بهداشت عمومی، تغییر الگوی مصرف آب، عمدتاً مصرف آب افزایش می‌یابد اما بیلان منابع آب در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ در دشت نیشابور حاکی از کاهش برداشت آب چاه‌ها به میزان ۴۴۱.۸ میلیون مترمکعب و کاهش برداشت آب حدود ۲۹ میلیون مترمکعب نسبت به مدت مشابه آن در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ است که این مهم در کنار مجموع برداشت‌های مناسب سال آبی گذشته منجر به تقلیل کسری مخزن دشت نیشابور به ۱۹ میلیون مترمکعب در سال شده و این موقعیت در حالی رقم خورده که میزان کسری درازمدت دشت نیشابور در بازه قبل از اجرای پروژه تعادل بخشی به بیش از ۱۳۰ میلیون مترمکعب بالغ می‌شده و به‌طورقطع جلوگیری از افت سطح آب زیرزمینی بدون اعمال مدیریت مصرف، مشارکت همه زمین‌داران و مصرف‌کنندگان آب و تشویق و ترغیب مصرف‌کنندگان به سازگاری با واقعیت کم‌آبی اقلیمی میسر نخواهد بود.
سعیدرضا خجسته پور با بیان اینکه منابع آب سطحی در ارتباط مستقیم با میزان و نوع بارش‌های جوی است اظهار کرد: منابع آب سطحی در ارتباط مستقیم با میزان و نوع بارش‌های جوی است که در سال‌های اخیر به دلیل گرم‌شدن کره زمین و تأثیر جریان‌های بزرگ در مقیاس جهانی در آب‌وهوای نیشابور عمدتاً بارش‌ها به‌صورت بارش‌های رگباری و تگرگ در ماه‌های فروردین و اردیبهشت‌ماه بوده است که معمولاً تبدیل به سیلاب‌های شدید در بازه‌های زمانی کوتاه می‌شود البته در غالب مطالعاتی، اقداماتی در رابطه با باروری ابرها در حال انجام است همچنین پروژه‌های آبخیزداری به‌صورت وظایف معمول و تعریف شده بر اساس مطالعات سالیانه انجام شده در حوضه‌های آبریزی در دست اقدام است.
خجسته پور افزود: مدیریت مصرف منابع آب زیرزمینی در قالب طرح سازگاری کم‌آبی، شامل نصب کنتورهای هوشمند برای چاه‌های آب، اعمال مدیریت مصرف بر اساس کنتورهای هوشمند مطابق حجم مندرج در پروژه‌های آبی پایش و کنترل لحظه‌ای چاه‌ها و انسداد و جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز به جدیت در امور منابع آب در حال انجام است.
وی با اشاره به اینکه اعمال مدیریت گسترده در درازمدت منجر به تغییر رویکرد کشاورزان برای الگوی کشت است اظهار کرد: به‌طورقطع اعمال مدیریت گسترده در درازمدت منجر به تغییر رویکرد کشاورزان برای رعایت الگوی کشت خواهد بود و روش‌های آبیاری و افزایش مدیریت الگوی کشت مصرف، مدیریت تغییر الگوی کشت در بخش کشاورزی در دستور کار قرار دارد.
مدیر امور منابع آب نیشابور بیان کرد: ابتدا باید بپذیریم که حل مشکل کم‌آبی و چالش بحران کم‌آبی راهکار بیرونی و خارجی ندارد و جز پذیرفتن محدودیت‌های اقلیمی، اعمال مدیرت مصرف و اقدام به برداشت‌های کمتر آب متناسب با میزان آب تجدیدپذیر سالیانه راهی وجود ندارد همان‌گونه که در برنامه‌های سازگاری با کم‌آبی استان پیش‌بینی‌شده که تا سال ۱۴۰۵ باید کسری مخزن دشت به صفر رسیده باشد و پس از آن تا سال ۱۴۰۲۰ میزان کسری مخزن تجمیعی سالیانه برداشت از منابع آب زیرزمینی باید جبران شود.
سعیدرضا خجسته پور می‌گوید: چاره‌ای جز اعمال سیاست‌های انقباضی برداشت آب از کلیه مصارف مخصوصاً بخش‌های آب‌بر، الزام صنایع پر مصرف به تأمین آب موردنیاز از آب‌های نامتعارف، اصلاح و تعدیل پروانه چاه‌های کشاورزی، استفاده از برنامه‌های کارآمدتر و مؤثرتر با استفاده از هوش مصنوعی در کنترل برداشت از آب و تسریع در برخورد با متخلفین از جمله برنامه‌های سال آینده خواهد بود.
خجسته پور گفت: به‌طورقطع موفقیت‌هایی به دست آماده است و کاهش کسری مخزن به کمتر از ۱۹ میلیون متر مکعب از عهده و توان یک سازمان خارج است و نقش بی بدیل دستگاه قضایی به ویژه دادستان محترم شهرستان های نیشابور، زبرخان، میان جلگه و مقام های قضایی در برخورد با متخلفان آبی، نیروی انتظامی، تامین امنیت همکاران و انسداد چاه ها و جلوگیری از برداشت های غیرمجاز غیر قابل انکار و چشم پوشی است همچنین تشویق کشاورزان توسط مدیریت محترم جهاد کشاورزی به انجام کشت های کم آب طلب، تخریب و جلوگیری از احداث استخر های غیر مجاز از جمله این اقدامات
است.
